Proverbs

A

# Proverb
1 Ababiri bagiye inama baruta umunani barasana.
2 Ababiri bakika umwe.
3 Ababiri bateranya abeza.
4 Ababiri bica umwe.
5 Ababiri ntibacibwa inka.
6 Abacuranye ubusa basangira ubundi.
7 Abadapfuye ntibabura kubonana.
8 Abagabanye imbisi (inyama) ntibagabana umufa (cyangwa: ntibagabana izihiye).
9 Abagabo babiri ntibabana mu nzu imwe.
10 Abagabo bararya imbwa zikishyura (zikaryora).
11 Abagira amenyo baraseka.
12 Abagira impingo ibigega biragwa.
13 Abagira inyonjo bagira ibirori.
14 Abagira iyo bajya baragenda.
15 Abagiye inama Imana irabasanga.
16 Abahiga ubugabo baratabarana.
17 Abahigi benshi bayobya imbwa uburari.
18 Abahiniye hamwe bahima (bahenda) abari hanze.
19 Abahizi babiri ntibanyura inzira imwe.
20 Abajyanama babiri bishe umujyanama umwe.
21 Abajyanama bacishije ukubiri ibyabo ntibishyika.
22 Abajyanama bishe imbwa y'umwami irahera.
23 Abajya inama ari babiri banyaga inka z'abarasa munani.
24 Abajya impaka ari babiri umwe aba yigiza nkana.
25 Abakingiranye inyegamo ntibakingirana ingabo.
26 Abakiranye ntibahishana ibibuno.
27 Abakobwa ni nyampinga.
28 Abakundanye barajyana.
29 Abakundanye ni bo bangana.
30 Abakunzi baza bishize.
31 Abakwe ni aba mbere; ibya nyuma bica amazuru.
32 Abana ba Samusure bavukana isunzu.
33 Abana basangira ibere ntibasangira umugisha.
34 Abana ni babiri: Gahanwa na Gahannyi.
35 Abana ni batatu: Uwibwira, Ubwirwa na Tereriyo.
36 Abahanga babiri ntibotsa igihaha.
37 Abangana ubwenge basa ntibabana.
38 Abantu n'ibintu ni magirirane.
39 Abaryi b'imigongo baribwire.
40 Abasangira bashonje ntawe usigariza undi.
41 Abasangiye basigana imbyiro.
42 Abasangira ubusa bitana ibisambo.
43 Abasangiye imfizi ntibasekana inkuku; Cyangwa: ntibasekana amahembe magufi.
44 Abasa barasangira.
45 Abaswa ntiberekwa imishinga.
46 Abatanye badatata barasubirana.
47 Abateranye imigeri ntibahisha n'amabya.
48 Abaturanye babyarana abana basa.
49 Abatutira batongana batura ukubiri.
50 Abavandimwe iyo bavumbitse akarenge uvumburamo akawe.
51 Abegereye uruganda ntibabura urwavumba.
52 Aberekeranye ntibabura kwendana.
53 Abeza ba ruguru baseka ibimuga bishinyikiye mu kabande.
54 Abibeshya b'i Mukarange bagira ngo Nyiraguheka ni nyirasenge.
55 Abishunga b'i Mukarange bagira ngo Nyiraguheka ni nyinawabo.
56 Ab'imbwa bifuza ko budacya.
57 Aboro babiri ntibasangira umwerera.
58 Aboro basera guhanya.
59 Abo ntekera impengeri ni bo bantera amabuye.
60 Abonye isha itamba ata n'urwo yari yambaye.
61 Abotanye kera ntibahishanya amabya.
62 Abo umwami yahaye amata ni bo bamwimye amatwi.
63 Abwirwa benshi akumva bene yo.
64 Acuritse inkanda ntacuritse umutima.
65 Agaca amakungu ni ukwima uwarugendagamo.
66 Agaciro gake karuta akamaro gacye.
67 Agacumu gahabwa agahari, naho agahararutswe gahabwa agahini.
68 Agacumu kazaguhorera (kazahorera umugabo) ntumenya uwagacuze.
69 Agahana imbwa ni agashirira.
70 Agahanga k'umugabo gahangurwa n'uwakaremye.
71 Agahanga k'umugabo gahuma katavuze.
72 Agahango gato karuta umugenderano.
73 Agahararo ntikabuza agahararuko.
74 Agaharawe gahabwa agahari, naho agahararutswe gahabwa agahini.
75 Agahimbaza umusyi kaba munsi y'ingasire.
76 Agahinda gahima indyarya kaba mu rutare kwa Rwirebe.
77 Agahinda gashira akandi kari itumba.
78 Agahinda gashira bake.
79 Agahinda k'inkoko kamenya inkike yatoyemo.
80 Agahinda k'inkono kamenywa n'uwayiharuye.
81 Agahinda ntigashira; gashira nyirako yapfuye.
82 Agahinda ntikajya ahabona.
83 Agahinda ntikica kagira mubi.
84 Agahinda ni ukubura uwo ukunda.
85 Agahinda si uguhora urira.
86 Agahini gahima indyarya kaba mu rutare rwa Kirebe.
87 Agahugu Imana yagusasiye ntukarenga.
88 Agahugu k'abagore ntikabura amazimwe.
89 Agahugu karimo indushyi, abapfu ntibabura amazu.
90 Agahuru gakomeye kiyima umupfu.
91 Agahuru gasabye umuntu inyama ntakarenga.
92 Agahuru kagusabye amaraso ntukarenga.
93 Agahuru gahinyuza inkumi.
94 Agahwa kari ku wundi karahandurika.
95 Agakambye ugatega u Rwanda (ugatega iminsi).
96 Agakara gasiga imbwa ntigasiga akako.
97 Agakecuru gakize ntikabura abuzukuru.
98 Agakecuru gatanze akandi gushoka kagira ngo dore ubwo butama bwako.
99 Agakecuru karitse ntikabura abuzukuru.
100 Agakeya kanga mu jisho ntiakanga mu kanwa.
101 Agakijije umwana kabyize se.
102 Agakoba gahambirije inkuru bijyana mu nkono.
103 Agakomeye karakomereka.
104 Agakoni k’iminsi kaba infuruka zose.
105 Agakoni k’umukobwa ni nkora ngende.
106 Agakoza umuntu ibara ntikaba kanini.
107 Agakubitiye mu nkono ntikica umugabo.
108 Agakujije umwana ufite se na nyina kaba gakujije imfubyi.
109 Agakungu gakuna imbwa.
110 Agakunze ababiri karabateranya.
111 Agakuye intozo ku ishyiga umugunzu ntuharindira.
112 Agapfa kaburiwe (kabwiwe) ni impongo.
113 Agapfundikizo k’inda ni ijosi.
114 Agapfundikiye gatera amatsiko.
115 Agapfunyika ka kabutindi ukarenza urugo kakagaruka.
116 Agapfuye karapfunyikwa, aho uruhu rw’intare rurindwa imbeba.
117 Agapfuye karatuba, inyama z’imfizi ntizatetswe mu rwabya.
118 Agasamunyiga bagize ngo karanuka, kati “Babimbwira babigize kabiri”.
119 Agasamunyiga kati “Ucecetse nkunyinyitse”.
120 Agasamunyiga kabwiye akagore kako kati “Ngiye gushaka abagore babiri”, akandi kati “Kurya unuka neza!”.
121 Agasamunyiga kari mu icukiro kati “Mbuze amata simbuze amavuta!”.
122 Agasamunyiga kari mu icukiro kitwa ruhangara-joro.
123 Agasani k’imbwa kayigoborera akaguye.
124 Agasaza gatanze akandi kagira ngo nkize ubunogori.
125 Agasaza kamwera akandi kuzakamwa.
126 Agasaza k’inshizi y’amanga kabona inkumi ibyutse kati “Ngwino unyoze ibirenge!” Inkumi iti “Birakozwa na Nyabarongo cyangwa: n’umugezi utemba”.
127 Agasaza kiziringurije mu mbere kahakura ubuhumyi.
128 Agasebe k’amaganya ugashima wicuye.
129 Agashesho iyo kashize, uwahekwaga arijyana.
130 Agashize gashirwa isoni.
131 Agashungo iyo gashize uwahekwaga arigenza.
132 Agashungo koshya n’abagashungera.
133 Agashyitsi kari kera (kagiye kera) kavumbika umuriro.
134 Agashyo kabaga amatungo y’abandi ntikabura ubugi.
135 Agashyo kabaga imfura ni uguturana.
136 Agasiga karira imfusha gahora karegetse; cg: Agasiga kaririye imfusha gahora karekereje.
137 Agasiga karira imfusha gahora kareba ko inda yaba umumiro.
138 Agasinde iyo kajya kumanyuka karabira.
139 Agasore gahimba akandi kataraza.
140 Agasore gashima akandi kaguye.
141 Agasore ndarishokoje ntikabura (ntikarushinga).
142 Agasozi gashira inshuti (abakunzi) ntigashira abashinyaguzi.
143 Agasozi gashizeho abagabo imbwa zikwiza amazina.
144 Agasozi gataramye inka kamanuka indi.
145 Agasozi gaterera ugatega inshuti.
146 Agasozi kabyiruye impaze ntikabura impagarara.
147 Agasozi kagufi kagushyikiriza akarekare.
148 Agasozi kariho indushyi nta mupfu ukaburaho inzu.
149 Agasozi kamanitse imbwa ntigashira.
150 Agasozi katagira umukuru kagwaho ishyano rikirirwa, rikarara cyangwa rikirirwa aho rikarara aho.
151 Agasozi kazamuka inka kakazamanuka izindi.
152 Agatatu gatatira ikibi.
153 Agatebo gacitse kayora ivu.
154 Agati gaciye ntikabura izuba.
155 Agati gateretswe n’Imana ntigahungabanywa n’umuyaga.
156 Agati gatoshye ugatega izuba.
157 Agati kagusabye amaraso ntukayarenza.
158 Agati kamanitse imbwa ntikabura urubwejaguro.
159 Agati kazagusiga amabyi ntukarenga.
160 Agati kazasiga umugabo amabyi akanera gakubiranyije.
161 Agati kina umwana ntigacanwa.
162 Agatinda kadahera ni amenyo ya ruguru.
163 Agatinze gakambya inda.
164 Agatinze karuta agaheze.
165 Agatinze kazanduruka ni inkumi n'ikirondo.
166 Agatinze kazaza ni ubugabo bw'uruhinja.
167 Agatinze kazaza ni amenyo ya ruguru.
168 Agatinze mu rusyo karahinyuka.
169 Agato kanga mu jisho ntikanga mu kanwa.
170 Agatoki kamenyereye gukomba gahora gahetamye.
171 Ak'i Muhana kaza imvura ihise.
172 Agatsirikwa ntigahere ni amenyo ya ruguru.
173 Agaturanyi gashya gatera amabavu.
174 Agatwenge gaca hejuru y'agahinda.
175 Agira amakaba ntagira amarindira.
176 Ahabaye imanga ntiharagirwa inka.
177 Ahabaye induru ntihaba indagiro.
178 Ahabaye ishyamba abana ntibaharagira.
179 Ahacurirwa amagara ntihacurirwa ubuhozozozo.
180 Ahageze icyuma haba inkovu.
181 Ahageze icyuma haba uruguma.
182 Ahagukanze ntuhatega inturo.
183 Ahaje ubwanwa haba hanze ubwana.
184 Ahakize hitwa inkovu.
185 Ahari amahoro (ubuhoro) umuhoro urogosha.
186 Ahari ibicuma ntihabura ibicumuro.
187 Ahari igisebe ntihabura isazi.
188 Ahari ikiziba uhatega Nyakanga na Kamena.
189 Ahari inyo ntihava.
190 Ahari ubwenge hagiye inda.
191 Ahatari ingenzi ingegera zirugurura.
192 Ahatumuka ibiziba uhatega Kamena na Nyakanga.
193 Ahavuye ndashimye ntihava ndagaye.
194 Ahavuye umugabo hasubira umugayo.
195 Aheneye uzi kurunguruka.
196 Aho abakobwa babuze ibikona bikuba amaboko.
197 Aho abakuru babuze abato bishakamo umukuru.
198 Aho ari kure, ni ho ari kare.
199 Aho amagara acurirwa ntihacurirwa ubuhozozo.
200 Aho ga birenge ni wowe ubwirwa!
201 Aho gatindi yabaye umukobwa atanga nyina kumera insya.
202 Aho guha uw'ukunda waha ugukunda.
203 Aho guhamagara ukwihorera wahamagara usinziriye.
204 Aho guhana umupfu wayobya umuvu.
205 Aho guhandwa n'akayuzi k'i Rwanda wahandwa n'agahwa kaho.
206 Aho gukenura inka wakenura nyirazo.
207 Aho gupfusha umurimyi wapfusha umurima.
208 Aho gutera urubwa uzatere urutoki.
209 Aho guturana n'umwanzi waturana n'itongo.
210 Aho kubaza ubwoko ujye ubaza inshyuro.
211 Aho ibyago byaje ibihaha bica umuhoro.
212 Aho imbwa ikubitiwe irahagaruka (ntihava).
213 Aho imbwa iririye ntihava (ntihatarabuka).
214 Aho imfizi irindirije ni ho yimiriza.
215 Aho imfubyi ziri abapfu ntibabura amazu.
216 Aho imfura zisezeraniye ihatanze indi irahaborera.
217 Aho imondo ibyutse haryama umukara.
218 Aho ingenzi zitari ingegera zirugurura.
219 Aho ingwe itari imondo ishora inyana (yahura inyana).
220 Aho inkoko yasheshe kera ihata iryoya (ibaba).
221 Aho inkongoro zitari ibishwi biratanaga.
222 Aho intozo ikubitiwe akabwana kotana amakenga.
223 Aho intumbi iri ni ho inkongoro ziteranira.
224 Aho inyo yabaye ntihava.
225 Aho inyundo isubiye kabiri haba hari ubuce.
226 Aho kubarirwa wakwibonera (wakwirebera).
227 Aho kubeshya i bwami watona yo.
228 Aho kubeshya watona nabi.
229 Aho kubona intore y'ijisho wabona iy'Imana.
230 Aho kubyuka ushaka inshuti ubyuke ushaka inzu (urugo), inshuti zizizana (zizakwizanira).
231 Aho kuryamira ijambo waryamira inkota.
232 Aho kunyereka inkongoro wanyereka umunywi.
233 Aho kurera imfubyi y'umuntu warera iy'inka.
234 Aho kurumwa n'uruyuki warumwa n'uruyuzi.
235 Aho kurwara ibibembe warwara ibinyoro; cyangwa aho kurwara igituntu warwara igisebe.
236 Aho kwicarira umutogoto w'inkono wakwicarira ijambo rya nyirayo.
237 Aho ubona umwotsi, burya haba hari umuriro.
238 ubuhoro bwaraye haba ihene ya Mugasa.
239 Aho ubwanwa bwaje ubwana burahava.
240 Aho ubwenge buke buri inkumi iherera umushyitsi.
241 Aho udasize umwana uhasiga umugani.
242 Aho ujishije igisabo ntuhatera ibuye.
243 Aho ukuruye urusuka uhakurura urwibo.
244 Aho ukuye ingoma irenga uharamvura indi.
245 Aho umuberabe ari ntawe upfunya/uhina intoki.
246 Aho umubyeyi aguye bahatoragura ingobyi.
247 Aho umugabo aguye undi atereraho utwatsi.
248 Aho umukecuru atoye uruhindu ahita uruganda.
249 Aho umukiro uri, ibihaha bica umuhoro.
250 Aho umukobwa yishima ni ho umuhungu amukoma.
251 Aho umupfu yanzuye ntahamenya
252 Aho umurengwe uri baranomba
253 Aho umutindi yanitse ntiriva
254 Aho umwaga utari uruhu rw'urukwavu rwisasira babiri (rwiyorosa batatu)
255 Aho uniga urahasanga umuhogo
256 Aho uramvuye ingoma ikarenga uharamvura indi
257 Aho usanze ubwoba uhatera kabiri
258 Aho ushishiye ni ho utetera
259 Aho ushyinguye amagara, (urugeni) ntuhashyira ubugi bw'icumu
260 Aho utizeye umugeni ntuhanga umugayo
261 Aho utuye inkondo, ntuharira umwana
262 Aho uzasanga itongo hazaba haratuye umugabo
263 Aho wambariye inkindi ntuhambarira ibicocero (ubucocero)
264 Aho wenda ntihaba inzira
265 Akababaje umutima kazindura amaguru
266 Akababaje umwana kamenywa na nyina
267 Akababaro k'inkoko kamenywa n'inkike itoyemo
268 Akabambwe na nyirako gashira ubwema
269 Akabando k'iminsi gacibwa kare kakabikwa kure
270 Akabando k'iminsi gahora kegetse ku muryango (mu mfuruka zose ku kibero cy'inzu)
271 Akabaye icwende ntikoga
272 Akabaye imbwa ku murizo ntikatuma ihiga
273 Akabaye inkanda amaherezo kaba ihururu
274 Akabi gasekwa nk'akeza; Akabi ntigasiga akandi
275 Akabi ni ukutarora uko umuntu ameze imbere
276 Akabigira kabizi karya imboga karitse
277 Akabiri kabi karagusarika
278 Akabimba karuta agaturo
270 Akabindi gahimba akandi kataraza
280 Akabindi k'ishavu ni ijosi
281 Akabira gakomeye (kabishye), kiyima umupfu
282 Akabira kagiye so karakajya na so wanyu
283 Akaboko kaseguye intwari kifuza iminyago
284 Akabonye umwe gapfa ubusa
285 Akaburiye mu isiza ntikabonekera mu isakara
286 Akabuno kagukunze kakwongeza umwambaro
287 Akabuno ntigasa n'akakabyara gasa n'ako bararana
288 Akabuze ubuguzi gasubira nyirako
289 Akabuze uburyo gakwikirwa bugufi
290 Akabuza umukobwa inzu arakagendana
291 Akadahera ni urwimo n'urugaryi
292 Akadahishwa ni inda n'umuriro
293 Akadatetswe karotswa
294 Akadakora umwe ntikica ubukwe
295 Akagabo gahimba akandi kataraza
296 Akagabo gahumura katababuye
297 Akagaragaye ni ko kabona ubuguzi
298 Akagega k'amagambo ni amatwi
299 Akagenigeni karya (kanywa) uwakagenewe
300 Akagezi k'isuri karasiba
301 Akaguru karekare gata nyirako mu mahwa
302 Akagurumiye karizimya
303 Akagurumiye ugatega igihugu
304 Akaguseseye amata ntugasukamo ayandi
305 Akaguteze imanga ugatega iminsi
306 Akaje kayitaye i Bugesera
307 Akaje karemerwa
308 Akaje mu buro barashyana
309 Akaje kagirwa n'akakazanye, gahimwa n'akakazanye
310 Akaje ugatega amaso kagakora ikikazanye
311 Akari bugwe kitandukanya n'icyari kigashyigikiye
312 Akari hagati ya Gacu na Rwabicuma kazwi na bake
313 Akari hejuru ukabaza inkuba
314 Akari ikuzimu ukabaza ifuku
315 Akarimi kakurega si ko kakuregura
316 Akarimi karekare ntikabuza ikibaye
317 Akarimi kavuga undi ntikabura
318 Akari inyuma y'intoki karaguma
319 Akari kure karya nyir'amaguru (karibwa na nyir'amaguru)
320 Akari kure karushya ihamagara
321 Akari mu ryinyo ururimi ntiruguma hamwemve
322 Akari munda y'ingoma kamenywa n'umwiru na nyirayo
323 Akari mu nda y'umugabo kazimburwa n'akari mu nda y'akabindi
325 Akari mu rugo karugwa imbere
326 Akarimutumye ni agacuma ka Vuka
327 Akarya amagi ntikabwejura
328 Akarya umuhini kaba gasotera isuka reba imbeba irya umuhini
329 Akaryana mu nkanda karyana no mw'ihururu
330 Akaryi k'imyenda (ka cyane) kishyura iminigo
331 Akaryoshye gasenyera imbwa
332 Akaryoshye kataye imbeba munsi y'ibuye
333 Akaryoshye ntigahora mu itama
334 Akaryoshye ntikabitswa itama
335 Akamara-ntimba kava mu muntu
336 Akamasa kazaca/kazica inka kazivukamo
337 Akamaze umugabo iseseme karamubyibushya
338 Akambonwa k'i Rwanda ni ko cyago
339 Akamenyero karica (kica inkware)
340 Akamenyero kayitaye mu mutego
341 Akamero kabi karuta akamaro gake
342 Akamero keza ntikabujije imbwa gusega (cyangwa ntikabujije umukobwa kuruha)
343 Akami k'umuntu ni umutima we
344 Akamuga gaseka akajyo
345 Akamuga kamenywa na nyirako
346 Akamuga karuta agaturo
347 Akana k'ibwami aho kugahisha wagaha igihango
348 Akana k'imvura kakurindiriza nyina
349 Akana k'umworo kirabura kataroga
350 Akananiye inkona inkongoro ntikoraho
351 Akananiye intozo umugunzu ntukoraho
352 Akananiye umugabo imbuto y'uburo iramungwa
353 Akananiye umugabo umutima ntubanga ingata
354 Akananiye umusore ntugira ngo zana nkurushe, ugira uti: zana ndore
355 Akananiye umutima ntiwirirwa ubanga ingata
356 Akanguhe kajyana imbwa mu bahinzi
357 Akangumanguma bagakubise inguma (inkoni) kati: ngaha nabona intambara nikuyemo amahoro (ubuhoro), kati: nabyaye data na mama, akandi kati: ko wabyaye so na nyoko wowe wabyawe na nde? kati: aho bigeze aho ngaho haranyobeye!
358 Akanguye inkono ni ko kayivuma imbyiro (ni ko kayimena)
359 Akanjyana i bwami ni umuhoro wanjye
360 Akanwa kabura umutemeri gapfubira nyirako
361 Akanwa karya ntiwumve, kavuza induru ntiwumve
362 Akanwa kanze amata barayagaha kakaruka amazi
363 Akanwa kicaye ubusa kica nyirako
364 Akanyabugabo ntikabura
365 Akanyamuhenja kagiye kugura nyina imyungu kati: ndatetse uwashaka twagurana.
366 Akanyamuhenja kaguye mu bihaza kati: ndatetse sinibye
367 Akanyoni karitse ku nzira karurirwa n'umugenzi
368 Akanyoni karitse ku nzira kati: nzapfa nzakira simbizi
369 Akanyoni katagurutse ntikamenya iyo bweze
370 Akanyoni mwanyaze ntukarya agahanga
371 Akarangiye ntikayaga
372 Akaremereye gaca inyundo
373 Akarenze impinga/umunwa/ inzira/ irembo/ ururimi, karushya ihamagara/igarura
374 Akaro ntikavuga mu buroro
375 Akarusha umusega kwota karashya
376 Akarushya umukobwa baragendana
377 Akatari amagara karahahwa
378 Akatari mu wanjye singahisha
379 Akatari mu wawe gatera ipfa
380 Akatavuga ntigahenda akatavuga
381 Akatayatondewe ntikayamenya
382 Akatazi kubyina kavumba nyakatsi/ ntikavumba mu bukwe
383 Akazi kurya imboga ubusa, karitse umutsima
384 Akatiyambitse ntikambika mushiki wako
385 Akava-mashyiga karinda nyir'inka
386 Akayiguyemo karuta akayivuyemo
387 Akayingayingo kahuye n'abagitsi kati: Hobe bagabo biteye umuruho
388 Akayongoyongo kayongobeje akayabo k'umutindi kati: ubukire buracyariho
389 Akazapfa kabungira akazakica
390 Akazarusenya gahora inyuma y'inzu
391 Akazasenyera ibisiga kava iwabo wa sakabaka
392 Akazi k'umusebeya kaba kari no ku mwungo
393 Akaziye umugabo ntata ingata
394 Akazu gato kajya ubwatsi
395 Akebo kajya iwa Mugarura
396 Akeza karashakwa, akabi kakizana
397 Akicaro keza kikuramo n'uzi ubwenge
398 Ako imbwa yahebye ibona basya umunyu igasohoka
399 Ako imbwa yanze umanika aho ireba
400 Ak'imuhana kaza imvura ihise
401 Ako iminsi iteruye ntikaremera
402 Akishe umukondo ntigasiga amara
403 Akiswe umugambanyi ntikaba kakibikijwe amabanga
404 Akiswe umwana ntigacanwa
405 Akiziritse ku muhoro gashirwa kawuciye
406 Ako bagaya ni ko kagabo
407 Ako umukobwa ashaka karamugarika
408 Ako utazaha inshuti ntukayiraga
409 Ako utazi muricarana
410 Akugaya ikijya epfo ukamugaya ikijya ruguru
411 Akumiro ni inda, amavunja arahandurwa
412 Akuzuye umutima gasesekara ku munwa/ku rurimi
413 Arimo gishegesha (gishigisha) ntavura
414 Ariruka amasiga-Mana
415 Amababi y'urugo ni amagambo yarwo
416 Amabere yonsa abana ba rubanda ava ku ijuru
417 Amaboko akorera inda, yapfa akayipfumbata
418 Amaboko arya ibijumba n'aramutsa imfura birangana
419 Amaboko atareshya ntaramukanya
420 Amaboko make akubitisha nyirayo
421 Amaboko make atera imico myiza
422 Amaboko matindi atema ibizarara
423 Amaboko yanga (gukorera) inda yapfa akayipfumbata
424 Amabura-kindi akingira inkota akaboko
425 Amabyi azica umwana ntamuva mu kibuno
426 Amacumu y'impengeri ntiyotsa agatara
427 Amacumu y'inda ntashira igorora
428 Amacunda ntabuganizwa
429 Amacunda y'inka ebyiri arazirwa
430 Amafuti y'umugabo ni bwo buryo bwe
431 Amagambo abwirwa benshi akumvwa na bene yo.
432 Amagambo ageze iwa Ndabaga
433 Amagambo ahariwe Nankana - Wankana
434 Amagambo aratinywa ariko ntiyica nk'icumu
435 Amagambo ashize ivugwa ntiyisha abagabo izuba
436 Amagambo atagira umukuru arumba ari indaro
437 Amagambo atavunaguwe ntakwirwa mu ruhago.
438 Amagambo menshi aziba amatwi
439 Amagambo ntashira ararekwa
440 Amagambo y'inka avugwa zitarinikiza
441 Amagambo (amaganya) y'inkoko amenywa n'inkike yatoyemo
442 Amangati aruta isari
443 Amagara aryana akara
444 Amagara araryoha
445 Amagara arasaza inda igataragiza
446 Amagara iyo yatewe hejuru, umwe asama aye undi aye.
447 Amagara make asenyesha ku rusika
448 Amagara ni nk'amazi; araseseka ntayorwa
449 Amagara ntacurwamo ubuhozozo
450 Amagara ntaguranwa amagana
451 Amagara ntamera aramirwa
452 Amagara yera rimwe ntiyera kabiri
453 Amagara y'uruzingo ni umunyotwe
454 Amage iyo yaje arisha umugabo igikoba
455 Amagi iyo avuyemo nyina arabora
456 Amagorwa y'umugabo ni ugusigariza umwana udahaze
457 Amagorwa y'umugabo aza bugariye
458 Amagura-nka ni yo azitubya
459 Amaguru aba mu nda
460 Amaguru ahata inzira ibirenge
461 Amaguru ntiyishyuzwa
462 Amaguru y'imvura ni umuyaga
463 Amahane arumvwa ntarorwa
464 Amahanga asana inkono
465 Amaherezo y'inzira ni mu nzu
466 Amahirwe ntagirira ngo mwashatse kimwe
467 Amahundo abiri aruta amahinguko make
468 Amakuba y'abagabo aza barora
469 Amakuba y'umugabo ni ugusigira umwana udahaze
470 Amakuba y'innyo aza ijoro rirushye (bugariye)
471 Amakungu aterura indaro
472 Amaribori y'urwagwa ni urumeza (umwera - ubuheri)
473 Amarindiro y'umudaho ni uguhora
474 Amaringanire arazirwa
475 Amarira y'inka ashoka ajya mu kanwa
476 Amanywa-nzoga si yo manywa y'abagabo
477 Amapfa arashira igihemu ntigishira
478 Amapfa n'ipfa ntaho bihuriye
479 Amaraso ari buve ntarara mu mubiri (cyanga amaraso atari ayawe ntakurara mu mubiri)
480 Amarenga y'urupfu ni ukurwara
481 Amareshya-mugeni si yo amutunga
482 Amaronko arazirwa
483 Amasaka aratundwa ubwoko ntibutundwa
484 Amasangira-bere si yo masangira mugisha
485 Amashaka-rugo aragora umugore ntiyatutse umugabo
486 Amashyi make yimisha umwana impengeri
487 Amashyo arutwa n'impengeri ku mashyi
488 Amashyo mboga zizanye
489 Amashyo mushumba uragiye impongo, mbabariye uzaziragira ejo
490 Amashongore biguma bigeze ku munwa
491 Amaso abera imutwe kureba (kurora)
492 Amaso ya babiri areba ukubiri
493 Amaso yaburiye/yapfubiye nyirayo amwereka ingwe
494 Amaso yerekwa bike ibindi akirorera
495 Amaso y'imbwa ntabuza umugabo kurya ibye
496 Amasunzu si amasaka
497 Amata ananiye imfubyi aba atari yo
498 Amata asabwa aho ari
499 Amata azakenya umugabo ayabonera ku nama
500 Amata azakenya umugore ayabona ayacunda
501 Amata make amena amenshi
502 Amata make atera induru amazi akayavuna
503 Amata iyo yagiye ikuzimu rubanda bakurikiza yo icyansi
504 Amata y'umuzungu uyanywa akiri inshyushyu, warinda ko avura akameneka
505 Amata yakunaniye agukukisha ikiziba ikijya-ruguru
506 Amategeko aremera nk'amabuye
507 Amatwi yuje amata ntiyumva
508 Amatwi yumva byinshi amaso aberaho kurora
509 Amatwi y'umwami ntanena
510 Amava-muhira atwaza umugabo (umusaza) ingabo
511 Amavuta y'umugabo ni amuraye ku mubiri (ku murundi)
512 Amaze ake nk'inka ibyaye mu cyi
513 Amazi arashyuha ntiyibagirwa iwabo wa mbeho
514 Amazi asumira ku mabuye
515 Amazi ataraganye akwira igishanga
516 Amazi iyo agize ati: winyiyuhagira, ugira uti: nta mbyiro mfite
517 Amazi iyo yabaye make aharirwa imfizi
518 Amazi y'amasabano ntamara inyota (imbyiro)
519 Amazi y'imuhana arakarabwa ntiyiyunyuguzwa
520 Amazimwe ni yo ntangiriro y'ubuhemu
521 Amaziro n'amaciro birangana
522 Amendezo y'uruhara ni amasoso
523 Amenyo aketa urw'undi ntakeka
524 Amenyo arya ababo ntakangura rubanda
525 Amenyo arya imbuto agaseka (akareka) intabire
526 Amenyo arya inshuti ararumirwa
527 Amenyo arya urugo rw'undi ntakuka
528 Amenyo ayisekera ni yo ayirya
529 Amenyo mabisi aseka ayumye azayasanga
530 Amenyo ni amabuye arya imbuto agaseka intabire
531 Amenyo ni amabuye aseka asize intimba mu nda
532 Amenyo yakabaye hejuru y'inda
533 Amenyo y'icyiyone yagiteye kwimena inda
534 Amiringire araza amasinde
535 Amiringire ni yo yatumye igikeri kitagira umurizo (cyangwa: amiringire y'igikeri yakibujije kumera umurizo)
536 Amirirwo ntabura nk'amataho
537 Amirariro atera aminaro
538 Amishyitso y'umusumbakazi yoza inkono ivuga
539 Amashyo y'umugabo (y'umugore) asenya inzu
540 Amunguko make arutwa n'amahundo abiri
541 Arakora ubusa nk'umwana wenda undi
542 Ararya amara inyama zegetse
543 Ararekwa ntashira
544 Ararwana ku kashize nk'umukobwa warongowe
545 Asigaye aguzanya n'ifuku, yaza kumwishyura ikamurusha umubyizi
546 Asigaye arwanira umwobo (umwuko) n'urushishi
547 Asigaye yitsamura amenyo akagwa
548 Atari ayawe ntakurara mu mubiri
549 Ati: Ryangombe rya mukeba urampe kubyara Iti: n'abo wabyaye ndamikwa
550 Ati: Ryangombe urampishe mu ntabire: Iti ariko uzabanze uharunde imbagara
551 Avoma hafi nk'umunyamujinya
552 Ayo ubwira umucuzi si yo ubwira umucuzikazi
553 Ayo ubwira umwanzi si yo ubwira umwenzikazi
554 Ayo umugabo yiteye ntamutera umwete
555 Ayugariwe ni yo yibwa inka
556 Azanye umweko asiga inkanda

B

# Proverb
557 Babajije inyamanza bati: ko ufite ukuguru gutoya? Iti: na ko nagukesheje Rusengo, Semugeshi arenda kukubazamo ubwato!
558 Babonye umwezi bagira ngo bwakeye
559 Babwiye umubembe bati: kirazira, ati: ko Nyakwigendera yishe intungura nanjye nkica inyamanza byadutwaye iki?
560 Babwiye umubembe bati: ko wacanye inkwi zo ku gituro, ati: ko nazicanye nabaye iki?
561 Babwiye umugabo bati; ko ukandagira imigendo, ati; ahoga Birenge ni wowe ubwirwa
562 Babwiye impyisi bati: urakabona amaraso yuzuye akanwa, iti nabonye n'agacagase! Bati: amayira yapfuye, iti; nsanzwe ngenda nijoro!
563 Bagabobarabona yahamagaye urupfu ngo nirugaruke rumurarire
564 Bagabobarabona yahetse ihene iramuruma, ayishyize hasi iramusiga, ati: u Rwanda rwampaze nanjye ngahata inzira ibirenge
565 Bagabobarabona yambutse uruzi uruhu rwe rugwamo, ati: ruramaze rwari rurariwe kumeswa
566 Bagabobarabona yasabiye Misozirakinga, amushyingira Mazaratwikiye, ati: ako utazi kaba munsi y'umukingo
567 Bagabobarabona yashatse Ntacyamuturukira, babyarana Ayurugo-ruzanye
568 Bagarira yose ntuzi irizera n'irizarumba
569 Bagaragaza ba Bagaragaza ati; aho abato bari bararyimara
570 Bagira umutima nka Nyiramutega uteka imbuto yo mu ihembe
571 Bagize ngo Birimbi araroga, ati: bizi inda yanjye
572 Bagukoye Rugari wiyongereraho Rugarama
573 Bahana umushire
574 Bajya baca umugani ngo ambuka rwarakamye
575 Bakubise nyir'uruhara, nyir'imvi ati: bene ubusembwa batashye
576 Bakunda inkwi bakanga umushenyi
577 Bakingira ba Mujinya yahamagaye urupfu ngo ruze rurarire mwene nyina
578 Barihamagara yarihamagaye ngo urupfu niruze rumujyane
579 Barihamagara (Barihamagarira) yariye umwenda w'inkuba
580 Barihamagara yasanze bashora, ati: nanjye nimunshore, baranuganuga, baramushora arirabura baramwica yo
581 Barihenda yagabye intizo
582 Barihenda yanyoye urubu
583 Barya inkuru batazi guhara
584 Bamenya icyo yishe ntibamenya icyo ikijije
585 Bamuhaye Vunja na we yiha (yiyongereraho) Ubuyaza
586 Banegura ibyigondoye umuhoro ukarakara
587 Banegurana ari inege ba nenge itirora
588 Bankora ku nda nkaramukwa
589 Barabe bake beza bakebesha
590 Barabona yahamagaye urupfu ngo rumurarire mu bana
591 Barayora yaguye i Bujinja (agiye kugaruza umwite umwambi)
592 Barucira kasha rukica cyasha
593 Baseka umupfu na we akiseka
594 Basekana imbereka ni imbwa ya Rwamurima
595 Basekana imbereka
596 Basekana rukoba bahetse rukobora
597 Bashahuye imbwa iti: si amabya nkize
598 Bashimira mu iriro ntugaye icyo utaramenya ngo urire utaramenya uwapfuye
599 Batanga bahemutse ni inkongoro ya Biheko
600 Bati: abo kwa Bice murasangwe! Bati: bwa buryaga ntakahacaga!
601 Bati: abo kwa Butarataza muratege abajura, ati: bwa burya ntibahace
602 Bati: amayira yapfuye, impyisi iti : ni hahandi nari nsanzwe ngenda nijoro
603 Bati: cyura amashyo Mwungeri w'inzovu, ati: mbabariye uzaragira ejo
604 Bati: gahanga wazize iki? Ati: nazize urw'abagabo, ariko wowe uzazira ururimi rwawe
605 Bati : gikeri utahe n'intashya, kiti: mpuriye he n'ibiguruka (cyangwa : ngenze nte n'ibiguruka?)
606 Bati: gishwi urabyina nabi, kiti: mwanyerekera ni yo nkihagera
607 Bati: gira amashyo Mwungeri w'inzovu, ati: mbabariye uzaragira ejo
608 Bati: hangira Ruhubira, ati: itarabagwa natungwaga n'iki? (cyanga itaragwa naryaga iki?)
609 Bati: hindukira musumbakazi, ati : ni cyo cyanzanye
610 Bati: kamwa musheru, iti: n'ayo nkamwa yose ndajiginywa
611 Bati: Kanyamanza (nyamanza) ko ugira akaguru gatoya? iti: na ko ngakesha Rusengo, kuko Rusenzi yari yavuze ngo bazakabazemo ubwato bwo kwambukirizamo umuhozi
612 Bati: mbe mugabo aka umwana inkota ; ati: ay'ejo yarankanze ndagira ngo turwane
613 Bati: mbe Nyirarunyonga ko unnyana inkota? Ati : intambara y'amabyi inyigeze kabiri
614 Bati: mubembe kirazira, ati; ko nabikoze na Nyamwigendaho byantwaye iki?
615 Bati: mwene Nyarindi yamennye ingoma, bati: n'aho yazimena yazihagamo
616 Bati: Nyakabwa nyoko yarahiye, ati: no gushya yashya nasize yota butindi
617 Bati; nyamanza kuki utona amasaka? Iti: akambonwa k'i Rwanda ni ko cyaga
618 Bati: Nyiramwumva nabi umugabo wawe imbogo yamwishe, ati: ndabizi arayizana mugabo wa mama
619 Bati: Sagaga igituma udasigariza umugaragu wawe ni iki? Ati: mu nda ni kure
620 Bati: Semuhanuka Imana yeze ngo tabara, ati : murabe mwejeje n'uko ndibubakundire
621 Bati wa mugabo we kwikorera umupfu uri umwe? Ati : uwamumfashije ni uyu!
622 Batotana batimenyabo mi nu ati
623 Bavuga ibigondoye umuhoro ukarakarage
624 Bavuga irihe ni umwana w'umunyarwanda
625 Bazibona imivumu, ni agacuma kanjye
626 Bazibona imivumu, ntibazibone imigenzo
627 Bazirunge zange zibe isogo
628 Benda ntagira n'umwana Bikoko
629 Bene amenyo yera baraseka
630 Bene amazuru ntibaburana n'ibya nyuma
631 Bene Imana basura barwaye
632 Bene imigisha basura barwaye
633 Bene imitsima bayitsimbayeho
634 Bene inka nke banga inyama
635 Beteta bajya he, ni uburo bw'i Nduga
636 Biburiye ibiri mahembe, nkanswe ibiri inkungu
637 Bigangura bya Biguma ahuye n'uwikoreye umuzinga, ati: amashyo uwikoreye umuzinga! ati: amashongore uwiteye umugabo (cyangwa uwiteye akazana atazi akazaza ejo)
638 Bigangura bya Biguma, ati: jyewe wabonye uko iminsi igira umugabo, nimpamagara sinzayitaba
639 Bigirankana bya Nirwange, bamubwiye kuzana ifuni yo guhamba shebuja, ati: mwayimubaza we uzi aho yayibitse
640 Bigira nkana bya Nirwange, bati: jya kuvoma barike, ati: nimumpe uwanjye ngende nywurumanga!
641 Bigirankana bya Nirwange yabwiye umugore abonye inzu ihiye, ati: jya gusasa niryamire, ntawe uzimya uwatse
642 Biguma bigeze ku munwa (umugani w'impyisi n'ihene)
643 Binego by'umwanzi arabandwa ntavunura
644 Binumbiri yagwiriye insina ati: wowe nyirabayazana (cyangwa Binumbiri yagwiriye insina baramuseka, ati: nasekwa n'utararuteye)
645 Birabe ibyuya ntibibe amaraso
646 Biramurega bya Muragira baramubwiye bati: jya kuvoma, ati; uwanjye nibawumpe ngende nywurumanga
647 Bisakarirwa bizavirwa
648 Bishya bishyira Bishyito
649 Biza byirabura, bikaza byera, bigaturwa umwami (igitoki-urwagwa)
650 Bona byinshi iraguma
651 Bucya bwitwa ejo
652 Bucyana ayandi
653 Bucya zihindura imirishyo
654 Buhurihuri yahonze ubwinyo mu nzira ati: murindi yanga uwo buriranye
655 Buhoro buhoro bugeza umuhovu ku mugezi
656 Buhoro buhoro ni rwo rugendo
657 Buhunyuhunyu bwa Buhunyege yakubise ubuzuru hasi ati: u Rwanda ruramparurutswe
658 Buhunyuhunyu bwa Buhunyeri arariye Buhuryamye amuzimanira inuma ati : ngukenze iryo
659 Bukorikori bwa Nzikoraho yakoze icyo adashoboye
660 Bukorikori bwa Nzikoraho yakubise inkoni ku ibuye ati: narebaga ko riboze
661 Burya si buno
662 Bumpurugutu bwa Bunzinya bati: kwugarira wicaye? ati ni ukugira ngo ndebe akanjye n'ubute
663 Bunzuguru bwa Bunzinya akubise akabuno mu nzira, ati: u Rwanda rurampararutse ngahata inzira ibirenge!
664 Bunzuguru bwa Bunzinya akubise ubuzuru hasi, ati: u Rwanda rwampaze!
665 Bushya aho busigaye
666 Butare bwa Ngayubwiko ati: ntawe useka inero bucya bahura
667 Butindi bwa nanga amabwire yatereye agasozi karamunanira, ati: aho agasani kankurikiraniye agasozi ntikakimfa agasoni
668 Bwengebuke yaririye Baributsa
669 Bwengebuke yishe uwamuhoreraga
670 Bwenge bwa Mugani bamurashe umwambi ku kaboko, ati: bano si ababisha ni inkengesha !
671 Bwira ijogo (igicucu) ryawe imyenge y'undi itore (yumve)
672 Bwiruko ni we bwirukiro (si we bwirukiro)
673 Bwitirirwa umwana bugatera nyina akabondo
674 Byabara umusazi (usara)
675 Byabaye urw'inzoka n'umugenzi
676 Byagaze iruta byabuze
677 Byageze i wa Ndabaga (umugani wa Ndabaga)
678 Byakaburiye n'ibiri mahembe nkanswe ibiri nkungu
679 Byakaburiye n'abazima nkanswe abazimu
680 Byombi biraguma (iraguma)
681 Byamurenga bya Muragira bati: inzu irahiye, ati: nimusase ndyame

C

# Proverb
682 Canamo mu rw'undi ntibura
683 Cira mu gacuma haryoha uruhoze

D

# Proverb
684 Dusangiye umwami ntidusangiye ijambo

E

# Proverb
685 Enda iruta uzabona

F

# Proverb
686 Fata ko ni yo gabo
687 Findifindi irutwa na so araroga

G

# Proverb
688 Gahaza ka Mpaza amabwire yahetse ihene iramuruma ahindukiye iramuhema, ati: u Rwanda rwampaze na njye ngahata inzira ibirenge!
689 Gahebeheba ka Ntibaheba, ati: Urwanda rwanyanze ngahata!
690 Gahima yanywanye na Kajogora, ati: intege nke zitera imico myiza
691 Gashimuzi ka Ntibanyurwa, yabwiye Misozirakinga, ati: rubanda ntibanyurwa
692 Gashiramazeze ka Ntibaziguruka ati: rubanda muheba nabi
693 Gashiramazeze ati: rubanda ntibaheba
694 Gashubi yakanze Rutenderi
695 Gatinda mu nda kakazica umwuzukuru
696 Genda shashi nkumenye nshaje!
697 Gesa ubw'iyo ubw'ino ntiburera
698 Gihuga isubiye ku gihuru
699 Gikona burya uzi ko njya ngukeka amababa!
700 Gira so yiturwa indi.
701 Gira umwami ugire n'inshuti
702 Guca ku nda n'indyarya ni ugusigira abana impyisi ugasinzira
703 Guha inda ni ukuyirariza
704 Guha intanyurwa ni ugusesa
705 Guha umukungu ni ukugura inzira
706 Guherekeza si ukujyana
707 Guherekeza utagushaka ni ugutera inzira kuramba
708 Guhora umwami ni ukumwicishaho umutoni we
709 Guhunga kw'imfura ni ukuyembagira (kuyembayemba)
710 Gukanura amaso si ko gukira
711 Gukira kwibagiza gukinga
712 Gukura (undi) aho abahinzi bakuye inyoni
713 Gukura si ukubyiruka
714 Gukunda ikitagukunda ni imvura igwa mu ishyamba
715 Gupfa si ishyano, kurara ubusa ni ryo shyano
716 Gusaba uwo munganya ububabare, ni ugusiga irembo ugaca mu cyanzu
717 Gusaba kwa mukuru ni uguhagarara
718 Gusaza ni ugusahurwano
719 Gusekera utagushaka bitera imbeho mu menyo
720 Gusêra intanyurwa ni ugusesa
721 Gusêra umukungu ni ukugura inzira
722 Gushyukwa k'umukobwa guhera mu itako
723 Gutora kuruta kwiba, kwiba kumena amaso
724 Gutuka utagutuka ni ukwituka!
725 Guturana n'umwanzi ahubwo wapfa!

H

# Proverb
726 Haba guhinga hakaba no guhirwa. Cyangea: Haba guhirwa ntihaba guhinga
727 Haba Imana ntihaba impuhwe
728 Haba Iyakare n’amahirwe
729 Haba Rugira, hakaba umugizi
730 Haba ubugabo ntihaba ubukuru.
731 Haba umugisha ntihaba ubugabo.
732 Haba umuhanwa hakaba n’umwihane, hakaba n’uwananiranye .
733 Haburiraga mwene Muzima nkanswe mwene Muzimu.
734 Habunda uwirutse.
735 Habyara Imana abantu bakarera
736 Habyara shobuja ntihabyara so (kuko habyara inka)
737 Hacika umuryango ntihacika ubwoko.
738 Haganira abicaranye
739 Haganya nyir’ubukozwemo naho nyir’ubuteruranwe n’akebo, ntakoma
740 Hagati y'abapfu n’abapfumu hamenya abahanga
741 Hagati y’akarimi n’agatima haciye akaringoshyo (akari ingobe)
742 Hagati yumutwe n’umutwaro haca ingata
743 Hagati yo kuvuga haciye kuzirikana
744 Haguma akatsi
745 Haguma kwiha
746 Haguma ruseke, ibintu biragenderwa
747 Haguma umwami ingoma irabazwa
748 Hakira uwakize
749 Hakomera imfubyi ifuni iroroha (iragororwa)